Η Ναύπακτος, παραθαλάσσια πόλη της Αιτωλοακαρνανίας στον Κορινθιακό κόλπο, είναι χτισμένη ανάμεσα στο Αντίριο και στις εκβολές του Μόρνου. Από την κάθοδο των Δωριέων μέχρι σήμερα, η Ναύπακτος και η ευρύτερη περιοχή της βρίσκεται πάντα στην πρώτη γραμμή του αγώνα και του πολιτισμού. Η ίδρυση της πανάρχαιας καστροπολιτείας χάνεται στα βάθη των αιώνων.

Λέγεται ότι πήρε το όνομά της από τις λέξεις ναυς και πήγνυμι, που σημαίνει «κατασκευάζω πλοίο».

Αρχαιότητα

Αρχικά η πόλη ανήκε στους Εσπέριους Λοκρούς μέχρι το 454 π.χ. που οι Αθηναίοι την αφαιρούν από την κυριαρχία τους. Αργότερα, εγκαθίστανται εκεί οικογένειες Μεσσηνίων που είχαν διωχθεί από τους Σπαρτιάτες.

Κατά τους Πελοποννησιακούς πολέμους Αθηναίοι και Σπαρτιάτες συγκρούονται στην περιοχή αυτή το 429 π.χ. με την Αθήνα να επικρατεί. Το 426 π.χ. με προτροπή των Μεσσηνίων, οι Αθηναίοι με τον στρατηγό Δημοσθένη εκστρατεύουν κατά των Αιτωλών, όμως χωρίς αποτέλεσμα. Αργότερα ο Σπαρτιάτης στρατηγός Ευρύλοχος με συμμάχους τους Εσπέριους Λοκρούς, προελαύνει στην Ναύπακτο. Μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς, αποχωρούν οι Μεσσήνιοι οι οποίοι φεύγουν για την Μεγάλη Ελλάδα (Σικελία), οι Αχαιοί κυριεύουν την πόλη οι οποίοι με τη σειρά τους, διώχνονται από τον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα κατά το 361 π.χ. Μετά την παραχώρηση από τον Φίλιππο τον Β’ της Μακεδονίας το 350 π.χ. η πόλη γίνεται κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Ονομάζεται πλέον Αιτωλία Επίκτητος. Το 191 π.Χ. οι Ρωμαίοι αφού πολιόρκησαν την πόλη, έλυσαν την πολιορκία υπογράφοντας ανακωχή με τους Αιτωλούς.

Ρωμαική εξουσία

Την περίοδο της ρωμαϊκής εξουσίας η Αιτωλία άρχισε να παρακμάζει και η Ναύπακτος για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν απαντιέται στις γραπτές πηγές της εποχής. Αντίθετα, οι αρχαιολογικές ανασκαφές αποκάλυψαν και συνεχίζουν να αποκαλύπτουν μία πλήρως οργανωμένη πόλη με δρόμους και κτίρια ιδιωτικού και δημόσιου χαρακτήρα της Ρωμαϊκής εποχής γύρω από την περιοχή που βρίσκεται σήμερα το πρώτο Δημοτικό Σχολείο της πόλης.

Βυζαντινά Χρόνια

Στο Βυζάντιο, η Ναύπακτος αποτελούσε λιμάνι των ταξιδιωτών προς την Ιταλία και την Κωνσταντινούπολη. Το φρούριό της επισκευάστηκε ριζικά τα χρόνια του Ιουστινιανού, αλλά το 553, η πόλη καταστράφηκε από σεισμό. Επιπλέον, δέχτηκε καταστροφικές επιδρομές διάφορων λαών. Επί Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου έγινε πρωτεύουσα του Πέμπτου Θέματος της Ευρώπης (Ελλάς) ενώ το 10ο αιώνα συνενώθηκε με το Όγδοο Θέμα της Νικοπόλεως και έγινε έδρα του νέου.

Μετά την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους, η πόλη έγινε μέρος του Δεσποτάτου της Ηπείρου για περίπου έναν αιώνα (1204-1294). Την περίοδο αυτή ο Επίσκοπος Ναυπάκτου και αργότερα Άρτας Ιωάννης Απόκαυκος (1204-1232) διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην εκκλησιαστική και πολιτική ιστορία του Δεσποτάτου. Την περίοδο εκείνη η πόλη ονομαζόταν από τους Έλληνες Έπακτος ή Επαχτος, από τους Φράγκους Νεοπάντ-Νεπάντ-Λεπάντ ή Λεπάντο.

Α’ Ενετοκρατία

Το 1407 η Ναύπακτος κυριεύθηκε από τους Ενετούς, γνώρισε περίοδο εξωραϊσμού και ακμής και μεταβλήθηκε σε εμπορικό κέντρο που συναγωνίσθηκε την εμπορική κίνηση της Πάτρας. Την περίοδο αυτή το κάστρο συντηρήθηκε και πήρε τη μορφή με την οποία το γνωρίζουμε σήμερα.

Μετά από τους Ενετούς ήρθε η σειρά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να κυριαρχήσει στο βαλκανικό χώρο. Ύστερα από αλλεπάλληλες επιθέσεις των Τούρκων, το 1499 η πόλη παραδόθηκε στο Σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄.

H Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571)

Ο συνεχής επεκτατισμός των Οθωμανών και ο κίνδυνος για τη Δύση ανάγκασε τους ηγεμόνες των κρατών της Ευρώπης να συνασπιστούν για την αντιμετώπιση του κίνδυνου. Έτσι μετά από επίπονες προσπάθειες ο Πάπας Πίος Ε΄ κατόρθωσε να δημιουργήσει τον Ιερό Συνασπισμό. Η Ισπανία, η Βενετία, η Ρώμη, η Σαβοΐα, η Μάλτα, και μερικά ακόμα Ιταλικά κρατίδια συνασπίζονται και αναλαβαίνουν ιερή Σταυροφορία να ανακόψουν την προέλαση των Οθωμανών. Ο χριστιανικός στόλος με αρχιναύαρχο τον Ισπανό πρίγκιπα Δον Χουάν, αδελφό του βασιλιά της Ισπανίας και ο οθωμανικός στόλος με αρχιναύαρχο τον Μουεζίν Ζαντέ Αλή πασά έδωσαν στις 7 Οκτωβρίου 1571 μία φοβερή ναυμαχία στις εκβολές του Αχελώου κοντά στις Εχινάδες που έμεινε στην Ιστορία ως ναυμαχία της Ναυπάκτου. Η νίκη του Χριστιανικού στόλου ήταν σταθμός για την περαιτέρω πορεία του Δυτικού πολιτισμού.

Μετά την ναυμαχία αυτή στην Ναύπακτο συγκεντρώθηκαν πολλοί πειρατές από τη Μεσόγειο, μετατρέποντάς την σε «Μικρό Αλγέρι».

Β’ Ενετοκρατία

Το 1687 ο Βενετός Μοροζίνι μαζί με Αυστριακούς συμμάχους απέσπασε τη Ναύπακτο από τους Τούρκους και την παραχώρησε στους Ενετούς. Ακολούθησε μια δεύτερη μικρή περίοδος Ενετοκρατίας (1687- 1701). Το 1701 η Ναύπακτος παραδόθηκε στους Τούρκους σύμφωνα με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς και έμεινε σκλαβωμένη μέχρι τον Απρίλιο του 1829.

Τουρκοκρατία

Όταν, το 1821, ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση η Ναύπακτος χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους ως στρατιωτική βάση λόγω των ισχυρών οχυρώσεων της. Οι κάτοικοι της περιοχής πήραν μέρος στην Επανάσταση. Οι επιχειρήσεις στην πόλη άρχισαν τον Μάΐο. Η αντίσταση των Τούρκων ήταν επιτυχημένη και κράτησε αρκετά χρόνια. Στις 18 Απριλίου 1829, απελευθερώθηκε οριστικά από τους Τούρκους, όταν ο Ανδρέας Μιαούλης απέκλεισε το λιμάνι της πόλης και ανάγκασε τους Τούρκους να παραδώσουν το φρούριο. Φεύγοντας οι κατακτητές, άφησαν πίσω τους ελάχιστες οικογένειες Ελλήνων οι οποίες, μάλιστα, ήρθαν σε αντιπαράθεση με τις Σουλιώτικες οικογένειες, στις οποίες το νεοσύστατο ελληνικό κράτος είχε παραχωρήσει τα τουρκικά αρχοντικά, ως αντιστάθμισμα για την προσφορά τους στον Αγώνα. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκαν στη Ναύπακτο 286 πρόσφυγες.

Νεότερα χρόνια

Από τα μετεπαναστατικά χρόνια μέχρι και τις μέρες μας μεγάλες πολιτικές, θρησκευτικές και πνευματικές προσωπικότητες κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή της Ναυπάκτου και φώτισαν και φωτίζουν με την παρουσία τους την ιδιαίτερη πατρίδα τους, αλλά και ολόκληρη τη χώρα (Μποτσαραίοι, Τζαβελαίοι, Δαμασκηνός, Νόβας, Μελάς, Βλαχογιάννης, Χάρης Σταματίου και άλλοι πολλοί).